Historia Polski - Średniowiecze – Przemiany społeczne w okresie rozbicia dzielnicowego - matura historia, kurs przygotowawczy, cd audio, MP3

Autor doktor habilitowany Michał Kopczyński

Okres rozbicia dzielnicowego przyniósł doniosłe przemiany społeczeństwa, przede wszystkim kształtowanie się stanów społecznych. Pojęcie to oznacza grupę społeczną wyróżniającą się od reszty ludności tym, iż podlega specyficznemu prawu. Do definicji tej można by dodać jeszcze odrębne przywileje, ale trzeba pamiętać, że nie wszystkie stany przywileje posiadały. Geneza stanowego podziału społeczeństwa była pochodną zacierania się podziałów plemiennych funkcjonujących we wczesnym średniowieczu. W Europie zachodniej wczesnego średniowiecza proces sądowy zaczynał się zwykle od tzw. „poszukiwania prawa”, to znaczy od pytania sędziego z jakiego plemienia pochodzi podsądny. Jeśli był Longobardem, wówczas jego sprawę rozstrzygano wedle prawa longobardzkiego, jeśli Frankiem – wedle zasad prawa salickiego, itd. W miarę jak różnice plemienne słabły, podziały nabrały charakteru horyzontalnego, układając się wedle pozycji społecznej. Zanim jednak to nastąpiło doszło do zróżnicowania samej struktury społecznej na cztery podstawowe stany: rycerstwo, duchowieństwo, mieszczan i chłopów. Przynależność do konkretnego stanu miała w praktyce wielkie znaczenie, wobec panującej w społeczeństwach stanowych zasady, że powód, a więc wnoszący sprawę do sądu, winien zawsze stawać przed sądem właściwym dla stanu pozwanego. Korzystali z tego na przykład paryscy przestępcy późnego średniowiecza. Wycinając sobie tonsurę, czyli owalną łysinę na środku głowy, stanowiącą w czasach gdy nie znano sutanny, widoczny znaki przynależności do duchowieństwa. Dzięki temu mieli szansę uniknąć skazującego zwykle na szubienicę sądu miejskiego, i trafić w razie wpadki przed bardziej miłosierny sąd biskupa Paryża. Sądownictwo stanowe utrzymało więc wczesnośredniowieczną zasadę, że pierwszą częścią procesu jest poszukiwanie prawa, na którym oparty zostanie wyrok. Z tym jednak, że poza pewnymi wyjątkami, prawo zamiast charakteru plemiennego nabrało charakteru stanowego. Pewne zastrzeżenie, to wyłączenie do kompetencji odrębnych sądów spraw pomiędzy członkami wyodrębnionych etnicznie grup. W Polsce dzielnicowej byli to Żydzi i Niemcy. Za czasów Kazimierza Wielkiego, w związku z zajęciem Rusi Halickiej doszli jeszcze Ormianie i Rusini, a więc wyjątków było sporo. Jeszcze inaczej było w Anglii, gdzie w systemie prawa powszechnego (common law) sędzia nie musiał w ogóle poszukiwać odpowiedniego prawa, bowiem swym wyrokiem stwarzał precedens prawny.

Wyodrębnienie rycerstwa było procesem przypadającym w Europie Zachodniej na stulecia od VIII do XIII. Początkowo rycerze – ci którzy bronią – wyróżniali się pełnioną w społeczeństwie funkcją. Ich odróżnieniu od pozostałych jego członków sprzyjały przemiany w wojskowości wczesnego średniowiecza, oparcie siły zbrojnej na kawalerii. Kosztowne uzbrojenie i wyposażenie powodowało, że rzemiosłu rycerskiemu nie mógł oddawać się każdy chętny. Już w czasach Karola Młota, w połowie VIII wieku, służba wojskowa została powiązana z posiadaniem ziemi, które stało się wynagrodzeniem za utrzymanie gotowości bojowej i wojowanie na rozkaz panującego lub seniora. Dopóki jednak nie ukształtowało się odrębne prawo, dotąd dostęp do grupy rycerzy nie był zamknięty, choć sami rycerze starali się zachować ekskluzywność swej warstwy, poprzez budowę wzorców zachowania i ceremoniału normującego dopuszczenie ludzi z zewnątrz. Jednym ze sposobów kontroli napływu ludzi z zewnątrz w szeregi rycerstwa była ceremonia pasowania na rycerza. Ukształtowanie się systemu lennego dało rycerstwu, przynajmniej częściowo, własne prawo odrębne od innych grup społecznych. Nadal jednak ludzie wolni mogli do rycerstwa awansować. Ostateczne zamknięcie się tej grupy nastąpiło dopiero na przełomie XII i XIII wieku, gdy konstytucje Fryderyka Barbarossy w Rzeszy i rozporządzenia królów francuskich zarezerwowały status rycerski dla osób urodzonych z ojca rycerza. Odrębnie potoczyły się jedynie dzieje Anglii, gdzie rozporządzenia rządzącego w XII wieku Henryka II jasno stwierdzały, iż każdy kogo stać na zakup broni i wyposażenia może stać się rycerzem. W ten sposób powstała specyficzna dla Anglii konstrukcja stanu, w której rycerzem, czy szlachcicem jest jedynie posiadacz tytułu arystokratycznego. Angielski termin nobility określający tę grupę jest porównywalny z kontynentalną arystokracją i to też nie do końca, bowiem zasada primogenitury, czyli dziedziczenia bez dzielenia  majątku pociągała za sobą praktykę, iż tylko najstarszy syn dziedziczył po ojcu jego społeczny status. Pozostali synowie mieli jedynie status dżentelmenów (stąd termin gentry, na oznaczenie nie posiadającego tytułów ziemiaństwa, który tłumaczy się na polski jako szlachta). To co odróżniało owych ludzi od pospólstwa to sposób ubierania się i zachowania znamionujący ich przynależność do elity. Brak było natomiast sformalizowanych barier prawnych. Historycy angielscy do dziś nie mogą się zdecydować czy rozwój historyczny Anglii jest prawidłowym wzorcem, od którego Europa kontynentalna zboczyła, czy też może jest zboczeniem angielskim od normalnego rozwoju historycznego społeczeństw. Tak czy inaczej, pewna łatwość, czy lepiej brak prawnych granic oddzielających elitę społeczną Anglii od reszty populacji stał się elementem wyjaśnień mających na celu uzasadnienie dlaczego to właśnie Anglicy zbudowali pierwsze nowoczesne społeczeństwo, dlaczego właśnie tam a nie gdzie indziej doszło do przełomowej modernizacji, zwanej w historiografii rewolucją przemysłową

 Pełen wykład przygotowanie do matury Kolonizacja miejska  znajdziesz w naszym sklepie na płycie cd audio lub MP3

Odsłuchaj plik mp3: